La correspondencia de Benito Arias Montano. Edición crítica digital

1568 03 25b

Philip II (Madrid) to Benito Arias Montano (Madrid)

25 March 1568

METADATA

Identifier: 1568 03 25b

Incipit: Partim ex iis quae tecum uerbis acta sunt, partim ex scriptis,…

Manuscripts:

    (B) KBS, Ms. A 902, ff. 183r-186v.

Prints:

    (E1) Macías, La Biblia Políglota de Amberes, pp. 76-83; (E2) Domínguez, Correspondencia, I, 51-55.

Critical edition, translation and notes: Baldomero Macías Rosendo

Codification and digital edition: Antonio Dávila Pérez

SUMMARY

Christopher Plantin has prepared the characters for the re-edition of the Complutensian Polyglot Bible and has requested funding from the King of Spain to buy the paper. After receiving a printing test of the Bible, the King submits the project for the approval of the various experts. The evaluation is very favorable. After being chosen as the Spanish editing supervisor, BAM has to go to Antwerp to coordinate the whole project. Due to the wars in France, the route will be by sea. When BAM arrives in the Low Countries, he first has to visit the Duke of Alba to inform him of his mission, so that the Governor can help him in practical matters. Secondly, BAM has to deliver Philip II's letter to Plantin and discuss with him some highly relevant issues about the Polyglot: the Vulgate -and not the Latin translation of the Hebraist Pagnino- must be printed together with the Hebrew text, just like it was made in the Bible of Alcalá; the new Polyglot will include the Chaldean text from the Pentateuch onwards, the Syriac New Testament, and Hebrew, Chaldean, Syriac, and Greek dictionaries. The King orders six parchment Bibles. The reasons for the project must be exposed in the preface, whose draft must be sent to Madrid to be corrected. The king will facilitate the efforts to obtain the necessary privileges.

COMMENT

Although in circles close to the Court there was news of the intention of the Catholic King, and some documents related to the printing of the Royal Bible had already been issued, we can consider March 25, 1568 as the date on which the Spanish monarch officially agrees to pay for the project presented by Christipher Plantin. All the necessary orders are issued to start its execution (cf. Carvajal, «Elogio histórico», docs. 19-22). BAM, as we have read in the minute in Spanish, receives specific instructions regarding his commission in Flanders, at the same time that he is invested with authority and the necessary precautions are taken so that the project is a success. The original document was written in Latin and a copy of it was preserved among the BAM papers that ended up in manuscript A 902 at the Royal Library in Stockholm. These instructions in Latin do not include those related to the payment letters of Jerónimo de Curiel and the purchase of books for El Escorial with the help of the ambassador Francés de Álava, which can be read at the end of the Spanish version of this document. that we have published with the identifier 1568 03 25a. We present here the Latin text and our Spanish translation of it.

FACSIMILE

TEXT AND CRITICAL APPARATUS (VISUALIZATION OF XML-TEI MARKUP) La correspondencia de Benito Arias Montano: edición crítica digital — Felipe II (Madrid) a Benito Arias Montano [Madrid] – 25 de marzo de 1568


[Anotado en el margen:]
Legationis Regiae autoramentum.

Rex

Sequitur quod tibi, doctor Benedicte Aria Montane, mi sacellarie, Antuerpiae, quo te mitto, faciendum est.

[1] Partim ex iis quae tecum uerbis acta sunt, partim ex scriptis, quorum legendorum tibi copia facta est, intellexisti Christophorum Plantinum, typographum et librorum uenditor mercatorem Antuerpiae morantem, uaria typorum Latinorum, Graecorum, Hebraicorum atque Chaldaicorum genera admodum perfecta sibi sculpi curauisse ad ea Biblia quae dominus Franciscus Ximenez, cardinalis et archiepiscopus Toletanus, piae memoriae, magno sumptu, labore atque artificio abhinc aliquot annis Hebraice, Latine, Graece atque Chaldaice Compluti excudi iusserat imprimenda. Intellexisti quoque eundem Plantinum asseruisse quum id Complutensium Bibliorum opus unum sit ex praeclarissimis nostra aetate1 in lucem editis operibus; tam pauca tamen illius editionis superesse exemplaria ut uix ulla pecunia comparari queant; ob eamque caussam (tum etiam quia linguarum modo commemoratarum characteres quos habet multo sunt excellentiores illius temporis characteribus et quia cogitabat Complutensem Bibliorum editionem Noui Testamenti Syriaci quod Viennae iussu imperatoris domini Ferdinandi, patrui mei, piae recordationis, impressum est adiunctione locupletare atque etiam quia magnam Sacrae Scripturae studiosis utilitatem ea res allatura esset) se paratum istorum Bibliorum denuo imprimendorum prouinciam suscipere, orando nos ut ei nostro fauore, patrocinio atque auctoritate ista in re opem ferre atque sex millia coronatorum ad chartam comparandam [f. 183v] mutua dare uellemus; adiuncta promissione se hoc subsidio accepto statim Bibliorum iam dictorum in octo tomos diuidendorum impressionem esse aggressurum.2 [2] Ad cuius rei specimen aliquod edendum, quaternionem unum in quo omnia linguarum de quibus supra diximus genera impressa erant huc misit. Qui quum nobis magnopere placeret, iis qui de nostro Generalis Inquisitionis Concilio3 sunt ut eundem diligenter perlustrarent atque in huius negotii curam sedulo incumberent mandauimus. Quod et fecerunt datis tibi ad theologos Complutensis Academiae doctores literis ut cum illis (quod materia esset Theologiae doctorum propria) de tota hac re et de opera quam supra nominatus Plantinus offerebat mature communicares. [3] Itaque te cum eorum literis (quibus non modo laudant iam commemoratam impressionem, sed etiam petunt et quam possunt uehementissime eff a nobis efflagitant ut primo quoque tempore eam tanquam opus toti Christianismo admodum utile et necessarium fieri curemus) ad nostram aulam reuerso, nos, qui nihil magis in optatis habemus quam ut Christianismi communem utilitatem quibus possumus modis prouehamus, de sententia et consensu nostri Generalis Inquisitionis Concilii4 statuimus expedire ut tu (quod et sacerdos et theologus sciend sciendi cupidus atque Scripturae Sacrae peritus esses, tum etiam quia de tuae personae ingenio, literis atque scientia earum linguarum quibus iam dicta Biblia sunt exprimenda, zeloque tuo Christiano abunde magnam notitiam habemus) isti Bibliorum impressioni interesses. [4] Itaque tua prompta uoluntate freti, Antuerpiam proficiscendi prouinciam tibi mandamus ut ibi Bibliorum iam dictorum impressioni praesis eamque iuxta ordinem et modum qui infra exponetur modereris.

[5] Optimum tutissimumque consilium5 (rebus Gallicis ita perturbatis ut ipse nosti) esse uidetur ut mari occidentali nauiges. Itaque schedulam ad Iohannem6 Martinez de Recalde, meum procuratorem Bilbaui morantem, deferendam tibi dari praecepi, continentem ut commeatum [f. 184r] reliquaque omnia ad commodam nauigationem necessaria tibi suppeditet curetque ut in prima naui aut celoce quae uel Laredo uel ex alio quouis portu eius orae maritimae Flandriam uersus soluerit locum habere possis. [6] Quo quum perueneris, nulla interposita mora, iter tuum ad eum locum ubi fuerit dux Albanus, meus uicarius gubernator et supremus ordinum illius regionis7 dux, conuertes ut ei et literas quas a me habes reddas et haec mandata cum quibus te illuc mitto ostendas ipsumque de omnibus quae acta sunt et quae tuae in hoc negotio sunt partes diligenter certiorem facias ut Plantinum ad se uocet eique loquatur et ut in negotio cuius cura tibi mandata est sedulo pergat, imperet et, si opus sit, tibi ad senatum Antuerpiensem literas det ut te et meum esse famulum intelligat et ut talem tractet quibusque rebus opus fuerit iuuet.

[7] Ad Plantinum quoque literas a me habes ad eius diligentiam in ea impressione cuius modo mentionem fecimus excitandam, quas ei trades et quae illis congruere putabis adiunges.

[8] Porro ut perfectionem ista impressio quam istiusmodi operis dignitas postulat consequatur, operae pretium est te nosse quae sequuntur, ut sicut tibi uerbis exposita sunt, ita opere compleantur.

[9] Plantinus in eo quaternione quem speciminis praebendi caussa huc misit loco Vulgatae uersionis Latinae (quae in editione Complutensi Hebraico textui adhaeret) Sanctis Pagnini uersionem, ut ipse uidisti, posuerat. [10] Verum multi iudicarunt [f. 184v]nihil ea in parte neque mutandum neque auferendum esse. Quod Plantino significabis curabisque ut quem locum in editione Complutensi Vulgata uersio Latina obtinet, eundem propter eius in uniuersa Ecclesia auctoritatem retineat. Etenim quum inter uersiones ista obtineat principatum, haud aequum foret eam uel praeteriri in tali opere uel alio quam principali loco loco reponi collocari.

[11] Vltra textus et uersiones quae Complutensis editio habet, curabis ut a Pentateucho ad finem usque Veteris Testamenti Chaldaica uersio, sicut Romae et Venetiis impressa est, continuetur. Neque enim ignoras hanc partem ad perfectionem complementumque istius operis esse necessariam.

[12] Tibi etiam curae erit ut isti de qua agimus Bibliorum editioni Nouum Testamentum Syriacum ad uerbum ex eo quod Imperator, patruus meus, Viennae excudi iussit expressum inseratur, et (si fieri possit) ut Euangelium Mathaei Hebraicis, reliquae autem partes Syriacis imprimantur characteribus utque textui Syriaco sua respondeat fidelis uersio. Vtrumque enim perutile futurum (ut ipse probe nosti) iudicatur.

[13] Curabis etiam ut ad finem iam commemoratorum Bibliorum dictionarium lexicon dictionarium Hebraicum ex iis quae extant praestantissimum nullis appositis exemplis, sed locis duntaxat ubi uocabula inueniuntur indicatis adiungatur. [14] Et (si commode fieri queat) addantur quoque tria alia dictionaria lexica, Graecum et . . . Chaldaicum, ad [f. 185r] commodam breuitatem contractum, et tertium Syriacum, annexa illi Syriacam scripturam legendi ratione. Ista enim quatuor lexica ad Bibliorum intelligentiam multum conducent ob idque Sacrae Scripturae studiosis non parum sunt profutura. [15] Eandem ob caussam tibi curae erit ut Eusebii Caesariensis Canones post Nouum Testamentum ad eum finem ad quem ab illo conscripti sunt collocentur.

[16] Haec uniuersa et singula diligenter Plantino expones et quam primum cum illo transegeris ut statim manum operi admoueat Bibliorumque impressionem inchoet utque quam fieri potest maxima diligentia, cura et attentione in ea pergat aduigilabis, explorata tamen prius ministrorum tum fidelitate tum etiam ad tantum opus perficiendum facultate. Et ut opus istud pro sua dignitate perfectionem obtineat, primam et rudem adhuc in quauis lingua experiendi caussa factam impressionem tua ipsius manu corriges correctamque et comprobatam proprio sigillo aut alia nota obsignabis.

[17] De Bibliorum numero nihil est quod praescribatur; is enim in libera Plantini potestate relinquendus8 est, ut hac in parte quod maxime e re sua esse iudicabit faciat. Tantum curabis ut ex iis exemplaria sex in membrana imprimantur isticque compingantur, ut ad me uel mittas uel tempore opportuno, nimirum cum reuerteris, tecum feras.

[18] In huius de quo agimus operis prologo rationes quae nos ad impressionem istam promouendam impulerunt exprimantur et quod magna antegressa consideratione, collocutione, communicatione cum uiris magna prudentia, scientia atque uirtute praeditis facta sit haec impressio indicetur. Ita enim faciendum tum ad auctoritatem tum ad aestimationem9 [f. 185v] [f. 186r]operis augendam uisum est.

[19] Expediet quoque (idemque tibi mandamus) ut priusquam prologus typis mandetur eius exemplum ad nos mittatur, ut et ipsum examinari iubeamus et te de eo quod forte occurret mutandum (quandoquidem ad eam rem tempus abunde suppetet) tempestiue moneamus.

[20] Et quoniam singulas Bibliorum partes simul ac quaeque fuerit impressa libenter uideremus, tibi mandamus ut per ueredarios qui isthinc mittentur singulos quaterniones simulatque impressi fuerint ad nos deferri cures. Tibi etiam curae erit ut quam fieri poterit plurima praela quo citius opus absolui queat adhibeantur.

[21] Quod ad priuilegium quo ista editio munienda est attinet, dices Plantino nos iussuros esse ut totum ad eius utilitatem accommodetur; et si ad nostrum etiam Summi Pontificis, Imperatoris atque Galliarum regis priuilegium adiungi uelit, nos cum illis ut ei concedant esse acturos.

[22] Haec sunt quae te facere oportet, quorum executionem tuae singulari committimus prudentiae tuoque hac in re honoris diuini promouendi zelo et Ecclesiae Catholicae adiuuandae studio simul etiam tua eximia doctrina uariisque dotibus ad istam rem necessariis quibus te Deus donauit freti speramus fore ut nostrae hac in parte de te expectationi satisfacias.

[23] Datum Madridi 25 die Martii anno Domini 1568.

Ego Philippus.

Iussu Regiae Maiestatis, Gabriel de Cayas10

aetate] E1, E2; aestate (B)
aggressurum] B, E2; aggresurum (E1)
Concilio] B; Consilio (E1, E2)
Concilii] B; Consilii (E1, E2)
consilium] E1, E2; concilium (B)
Iohannem] B, E2; Iohannes (E1)
regionis ] E1, E2; religionis (B)
relinquendus] B; reliquendus (E1, E2)
aestimationem] B, E2; extimationem (E1)
Cayas] B, E2; Çayas (E1)
TRANSLATION INTO SPANISH
AND NOTES
La correspondencia de Benito Arias Montano: edición crítica digital — Felipe II (Madrid) a Benito Arias Montano [Madrid] – 25 de marzo de 1568


[Anotado en el margen:]
Disposiciones de la legación real.

El Rey

Relación de lo que vos, el doctor Arias Montano, mi capellán, habéis de hacer en Amberes, adonde os envío.

[1] Por lo que con vos se ha comunicado, en parte de palabra, y en parte por escritos a cuya lectura ha tenido acceso, tenéis entendido que Cristóbal Plantino, impresor y librero residente en Amberes, ha mandado cortar diversas suertes de caracteres1 latinos, griegos, hebreos y caldeos muy perfectos, para estampar la Biblia que en estas lenguas, con mucho gasto, trabajo e industria hizo imprimir en Alcalá de Henares hace algunos años el señor Francisco Jiménez, cardenal y arzobispo de Toledo, que en gloria esté. También tenéis entendido que este mismo Plantino ha afirmado que aunque la Biblia Complutense sea una de las obras más insignes que en nuestros tiempos ha salido a la luz; sin embargo, quedan tan pocos ejemplares de aquella edición, que apenas se pueden conseguir a ningún precio; y por esta razón (además de que los caracteres que tiene de dichas lenguas son muy superiores a los de aquel tiempo,2 y que pensaba que la edición de la Biblia Complutense podría completarse con la adición del Nuevo Testamento siriaco que se imprimió en Viena por orden del emperador D. Fernando, mi tío,3 que en gloria esté; y también porque esto sería de gran utilidad a los estudiosos de la Sagrada Escritura) está dispuesto a emprender la tarea de imprimir de nuevo esta Biblia, suplicándonos que lo asistiéramos en esta empresa con nuestro favor, amparo y autoridad, [f. 183v] y le quisiéramos prestar seis mil escudos para los gastos de papel;4 con la promesa expresa por su parte de que una vez recibida esta ayuda, se pondría enseguida a imprimir dicha Biblia en ocho cuerpos.5 [2] Y como muestra, ha enviado aquí un pliego impreso con todas las lenguas de las que antes hicimos mención. El cual, habiéndonos agradado en gran medida, mandamos a los de nuestro Consejo de la General Inquisición que lo examinasen detenidamente y tratasen el negocio con la mayor atención. Lo que así hicieron,6 mandándoos con carta suya para los doctores de la Facultad de Teología de la Universidad de Alcalá de Henares a efecto de que trataseis a propósito con ellos, por ser materia propia de su facultad, acerca de todo este asunto y sobre la propuesta del mencionado Plantino. [3] Así pues, habiendo vos regresado con su respuesta (en la que no solamente loan la dicha impresión, sino que incluso nos piden y suplican con instancia que la mandemos a hacer lo antes posible como muy útil y necesaria para toda la cristiandad) nosotros, que tenemos como principal deseo procurar el bien común de la cristiandad en todo cuanto podemos, resolvimos con el parecer y aprobación de nuestro Consejo de la General Inquisición que vos asistierais en la impresión de dicha Biblia, dada su condición de sacerdote y teólogo ávido de saber, y su dominio de la Sagrada Escritura, aparte de las muchas noticias que tenemos de vuestro ingenio, de vuestras letras y conocimientos de estas lenguas en las que ha de imprimirse la dicha Biblia, así como de vuestro celo cristiano. [4] Y así, confiados en vuestra buena voluntad, os encargamos que os pongais en camino hacia Amberes para asistir allí a la impresión de dicha Biblia y dirigirla conforme a la orden y manera que se expondrá a continuación.

[5] Hallándose la situación en Francia tan turbada como vos mismo sabéis,7 parece que es lo mejor y lo más seguro que vayáis por el mar de poniente. Así pues, he mandado que se te entregue cédula para Juan Martínez de Recalde,8 mi proveedor, que reside en Bilbao, con instrucción de que os procure el avituallamiento [f. 184r] y todo lo necesario para una cómoda navegación, y se encargue de conseguiros un pasaje en la primera nave o bajel que salga de Laredo,9 o de cualquier otro puerto de aquella costa, para Flandes.10 [6] Y una vez allí, os dirigiréis sin dilación a donde esté el duque de Alba, mi representante, gobernador y capitán general de aquellos estados, para entregarle la carta que lleváis de mi parte,11 mostrarle esta instrucción con la que os envío allí, y darle particular cuenta de todo lo que se ha tratado y de cuál es vuestro cometido en esta empresa, a fin de que haga llamar a Plantino y le hable y mande que entienda con diligencia en este negocio que os ha sido encomendado, y os envíe, si fuera menester, con cartas suyas para el Magistrado de Amberes12 al efecto de que sepan que sois mi criado, y en lo que se ofrezca os traten y favorezcan como a tal.

[7] También lleváis carta mía para Plantino a fin de estimular su diligencia en dicha impresión, le entregaréis esta carta y añadiréis lo que consideréis que en su conformidad conviene.13

[8] Además, para que esta impresión consiga la perfección que requiere una obra de este tipo, conviene que vayáis advertido de las particularidades siguientes, para que se cumplan tal y como se os han comunicado.

[9] En el pliego de muestra que envió acá Plantino, había puesto la traducción de Santes Pagnino,14 como vos mismo habéis visto, en lugar de la Vulgata, que en la edición complutense está junto al texto hebreo. [10] Sin embargo, se ha decidido [f. 184v] que en esta parte no haya cambio ni se quite nada. Y así se lo comunicaréis a Plantino y os ocuparéis de que la Vulgata conserve el mismo lugar que tiene en la edición complutense, dada su autoridad en toda la Iglesia. Pues siendo como es la más importante de todas las traducciones, no sería justo que faltara en una obra tan insigne o que se dejara de colocar en el lugar más destacado.15

[11] Además de los textos y traducciones que recoge la Biblia Complutense, procuraréis que desde el Pentateuco hasta el final del Antiguo Testamento se prosiga el texto caldaico16 tal y como se imprimió en Roma y Venecia.17 Pues no ignoras que esta parte es necesaria para la perfección y como complemento de tal obra.

[12] También tendréis a vuestro cargo que se ponga en la dicha Biblia el Nuevo Testamento siriaco, sacado fielmente del que se imprimió en Viena por mandato del Emperador, mi tío; y, si pudiera ser, que el Evangelio de San Mateo se imprima en caracteres hebreos y lo demás en siriaco,18 y que se añada asimismo una traducción que responda fielmente al texto siriaco. Pues ambas cosas se juzga que serían muy útiles, como vos mismo sabéis bien.

[13] Y os encargaréis también de que al final de dicha Biblia se ponga un diccionario hebreo, el mejor de los que se hallen, sin poner los ejemplos, sino citando sólo los pasajes donde se atestiguan los vocablos.19 [14] Y que se añadan también, si es factible, otros tres diccionarios, uno griego,20 otro caldeo,[f. 185r] abreviado,21 y un tercer diccionario siriaco junto con el modo de leer la escritura siria. Estos cuatro diccionarios serán de gran provecho para la comprensión de la obra, y por esta razón han de ser de no poca utilidad para los estudiosos de la Sagrada Escritura.22 [15] Y por este motivo cuidaréis de que se coloquen los Cánones de Eusebio de Cesarea detrás del Nuevo Testamento para el uso que los redactó.23

[16] Estas particularidades se las daréis a conocer todas detalladamente a Plantino, y tan pronto como lleguéis a un acuerdo con él, cuidaréis de que se ponga enseguida manos a la obra y comience la impresión de la Biblia, y que la prosiga con la mayor diligencia, cuidado y atención que sea posible, informándoos previamente de la fidelidad y de la suficiencia de sus oficiales para realizar un trabajo de esta clase. Y a fin de que la obra salga con la perfección que su dignidad requiere, corregiréis de vuestro puño y letra las pruebas en todas las lenguas, y una vez corregidas y aprobadas las señalaréis con vuestra propia firma o con otra marca.

[17] En cuanto al número de Biblias, no hay nada que disponer; pues este ha de quedar al arbitrio de Plantino para que haga en ello lo que considere que más le interesa.24 Sólo os ocuparéis de que se impriman seis ejemplares en pergamino y de que se encuadernen ahí, para enviármelos o traérmelos con vos a su tiempo, cuando regreséis.25

[18] En el prólogo de esta obra, acerca de la cual estamos tratando, se deben expresar las razones que nos han movido a poner en marcha esta impresión, y dar a conocer que esta impresión se ha llevado a cabo después de considerarla, discutirla y comunicarla detenidamente con hombres de mucha prudencia, erudición y virtud. Pues así ha parecido que se debe hacer para acrecentar [f. 185v] [f. 186r] la autoridad y estima de la obra.

[19] Y convendrá también, y así os lo ordenamos, que antes de que dicho prólogo se imprima, nos enviéis la minuta para que lo mandemos examinar y advertiros oportunamente lo que se ofrezca cambiar, pues habrá tiempo sobrado para ello.

[20] Y porque holgaremos de ir viendo cada una de las partes de la Biblia a medida que se vayan imprimiendo, os mandamos que con cada uno de los correos que de allí se despachen para acá, vayáis enviando los cuadernos conforme vayan saliendo de la imprenta. Y procuraréis también que se pongan las más prensas que se pueda para acabar la obra lo antes posible. 26

[21] En lo que se refiere al privilegio para esta edición, diréis a Plantino que se lo mandaremos dar todo lo favorable que le convenga;27 y que si además del nuestro lo quiere también del papa, del emperador y del rey de Francia, trataremos con ellos para que se lo concedan.

[22] Esto es lo que vos debéis hacer, cuya ejecución la confiamos a vuestra singular prudencia, a vuestro celo por servir en esto a Dios y al deseo de favorecer a la Iglesia Católica, a la vez que convencidos de vuestra singular doctrina y de las variadas dotes necesarias para esta empresa con las que Dios os ha obsequiado, esperamos que deis cumplida satisfacción a las expectativas que hemos puesto en vos en este asunto.

[23] En Madrid, a 25 de marzo de 1568.

Yo, Felipe.

Por orden de Su Majestad el Rey, Gabriel de Zayas

Note: 1 Cuando Plantino recibe la confirmación del monarca español, el material no solo estaba reunido y preparado, sino que el impresor incluso había iniciado el trabajo. Plantino estaba completamente decidido a ejecutar su proyecto independientemente de quien fuera su mecenas. Pero sin duda la tarea que más tiempo le había llevado había sido la de reunir los caracteres apropiados para su empresa, los cuales había ido adquiriendo pacientemente cuando todavía el proyecto de imprimir una Políglota no era más que eso, un proyecto. Para el texto hebreo de la Políglota Plantino había conseguido matrices del famoso creador parisiense Guillermo Le Bé. Para los tipos menores del hebreo, que emplearía en las paráfrasis del arameo y en la transcripción del texto siriaco, Plantino utilizó las matrices adquiridas de Cornelio van Bomberghen. Los tipos griegos presentaron al principio dificultad: Plantino decidió utilizar el llamado “francés real”, pero por alguna razón desconocida fue imposible asegurárselos. En su lugar se comisionó al impresor lionés y diseñador de tipos Roberto Granjon los caracteres del siriaco, cuyos cuños y matrices se conservan aún en el Museo Plantin-Moretus.
Note: 2 «Quant aux charactères je les ay tous taillés et en ordre et les ay par le moyen de mes amis recouverts et acheptés de longue main, a tels frais, travail et nombre d’argent qu’on n’y pourroit bonnement mettre prix: d’autant que je ne pense pas qu’il s’en trouvast encores autant ensemble de si beaux et bons en aucunne partie de toute l’Europe, ainsi comme plusieurs des principaux imprimeur et gens à ce cognoissants de la France, de l’Alemagne et de l’Italie[…]»; Plantino a Zayas, 19 de diciembre de 1566 (cf. CP, I, 50, nº 20).
Note: 3 Fernando I de Habsburgo (Alcalá de Henares, 10 de marzo de 1503-Viena, 27 de julio de 1564), hijo de Felipe el Hermoso y de Juana I de Castilla, quien tras la abdicación de su hermano mayor Carlos I de España en 1555, fue coronado Emperador del Sacro Imperio Romano Germánico el 24 de marzo de 1558. El título completo de la edición del Nuevo Testamento en lengua siriaca auspiciada por don Fernando reza así: Liber Sacrosancti Euangelii de Iesu Christo Domino et Deo nostro. Reliqua hoc codice comprehensa pagina proxima indicabit. Diu[i] Ferninandi Rom[ani] Imperatoris designati iussu et liberalitate, characteribus et lingua Syra, Iesu Christo uernacula, Diuino ipsius ore co[n]secrata, et a Ioh. Eua[n]gelista Hebraica dicta, Scriptorio Prelo dilige[n]ter expressa, editada por J. A. Widmansletter (Viena: Michael Zimmermann [Cymbermannus], 1555); puede verse una copia digitalizada de esta obra, procedente del Museum Plantin-Moretus, en Google Books. Se trata de la primera edición impresa del Nuevo Testamento en siriaco, con una extensa introducción en la que el editor revisa la historia de los estudios orientales en Europa.
Note: 4 Las primeras comunicaciones conservadas entre la casa plantiniana y la corte española entorno al proyecto de impresión de la Biblia Políglota son dos cartas de Plantino a Zayas con fecha del 19 de diciembre de 1566 (un original en francés conservado AGS, E 583, ff. 58-59, publicado en CP, I, nº 20, y un original con parte en español y parte francés conservado en AGS, E 583, ff. 44-45, publicado en CP, I, nº 21); una copia de ambas cartas refundidas y traducidas al español fue enviada a BAM y se encuentra en el Manuscrito de Estocolmo, ff. 179-182. A partir de esa fecha los contactos se multiplican durante todo el año de 1567 (CP, I, n. 22, 25, 28, 29, 32, 43, 64, 83, 84, 86, 91, 94, 96, 97) y principios de 1568 (CP, I, n. 100, 107, 108, 116), cuando finalmente se da vía libre al proyecto.
Note: 5 Plantino habla en un primer momento de una impresión en seis tomos. Sin embargo, en un espacio de tiempo ligeramente superior a un año matiza el proyecto original con la adición de dos tomos más, de acuerdo con lo que será la impresión definitiva.
Note: 6 Previamente el Rey había solicitado su parecer sobre la reimpresión de la Políglota Complutense al propio Arias Montano (cf. carta de Felipe II a Arias Montano, [1567 00 00]), al doctor Martínez Cantalapiedra, catedrático de Escritura y Lenguas en Salamanca, y a Fray Juan Regla, religioso de la Orden de San Jerónimo. Una copia de la carta de Felipe II en la que se dirige acerca del proyecto al Consejo General de la Inquisición se encuentra en el Manuscrito de Estocolmo, ff. 175-176.
Note: 7 Tras los primeros éxitos de la política bélica del duque de Alba en la rebelión de Flandes desde agosto de 1567, a principios de 1568 empeora la situación de los Países Bajos. Guillermo de Nassau, príncipe de Orange, emprende la misma estrategia a la que recurrirá en los años posteriores: el envío a los Países Bajos de cuatro ejércitos que ataquen a la vez desde cuatro puntos distintos. Por el Sur, por la frontera de Francia, se estaba preparando un ataque de hugonotes franceses que finalmente invadieron Artois a finales de junio con un contingente formado por 3.000 soldados capitaneados por el señor de Coqueville. Cf. Parker, España y la rebelión en Flandes, p. 108.
Note: 8 Juan Martínez de Recalde, almirante bilbaíno (1588), quien también recibió por sus méritos marineros el mando supremo de la Flota de Laredo, cf. Enciclopedia General del Mar (Barcelona: Ediciones Garriga, 1957), G. Parker, «El testamento político de Juan Martínez de Recalde», Revista de historia naval, 60 (1998), 7-44, y R. Fagel, «Los Juan Martínez de Recalde, de Bilbao: de mercaderes a héroe naval (1504-1588)», Investigaciones históricas: época moderna y contemporánea, 23 (2003), 11-32. Sirvió también posteriormente a BAM como enlace en la costa cantábrica para el envío de libros de rezo (cf. carta de Arias Montano a Zayas, [1572 02 07]). En 1572 Martínez Recalde se queja ante Zayas de que no puede encaminar a la corte los fardos de libros que le envía BAM desde Amberes por el excesivo peso de los mismos (cf. carta de Zayas a Arias Montano, 1572 04 10).
Note: 9 La cédula se dirigía a Juan Martínez Recalde en ausencia de don Diego de Mendoza. Una minuta de esta cédula, con fecha de 25 de marzo de 1568, se encuentra en AGS, E 537, ff. 57v-58r.
Note: 10 BAM abandonó Madrid el 31 de marzo de 1568 para embarcar en Laredo, pero su viaje se dilató más de lo previsto al naufragar su barco en la costa occidental irlandesa, de modo que tuvo que continuar el viaje a través de Irlanda e Inglaterra, y allí embacar rumbo a Flandes, donde llegará el 15 de mayo. Sobre esta peregrinación, véase Carvajal, «Elogio histórico», pp. 148-150, doc. nº 26.
Note: 11 La minuta de esta carta, con fecha del 25 de marzo de 1568, se conserva en AGS, E 537, ff. 56r-v y AGS, E 1570, lib. 104, ff. 44r-v (publicada por Carvajal, «Elogio histórico», p. 144, doc. nº 20). El Rey envió al Gobernador General de los Países Bajos un segundo despacho en lengua latina, de contenido similar al documento conservado en Simancas, en el que avisaba de la llegada de BAM y revelaba los detalles de su misión en Flandes (cf. «Philippus II Hispaniarum rex Ferdinando Albae duci, suo apud Belgas praefecto, affini charissimo S.», publicado en Biblia Sacra, I, [pp. 41-42]); una copia de esta segunda misiva, traducida al castellano, se ha conservado en el Manuscrito de Estocolmo, ff. 122-123.
Note: 12 Hendrick van Berchem y Jan van der Meeren ocuparon los cargos de burgomaestres en el magistrado de Amberes en 1576. Cf. F. Prims, Geschiedenis van Antwerpen (Brussel: STANDAARD Boekhandel, 1927), I, 285-302.
Note: 13 Carta latina fechada a 25 de marzo de 1568, en la que el Rey presenta a BAM como supervisor del proyecto: «Aderit tibi nostro nomine atque authoritate ipse Benedictus Arias cui cum et theologiae facultatis et linguarum non uulgarem peritiam esse cognouerimus id curae atque oneris imposuimus (homini alias ex familia aulaque nostra atque satis spectatae erga nos fidei) ut te in ea re quamplurimum tum consilio atque opera, tum etiam recognoscendo opere ipso adiuuet», publicada en Biblia Sacra, I, [p. 42] (minutas en AGS, E 537, ff. 57r-v, AGS, E 1570, lib. 104, ff. 44v-45r; la carta fue publicada en Carvajal, «Elogio histórico», pp. 144-145, doc. nº 21).
Note: 14 Santes Pagnino (Lucca, 1470-Lyon, 1536), orientalista de la Orden de Santo Domingo. El Papa León X lo llamó para ocupar una cátedra en la nueva escuela de lenguas orientales. En 1522 pasa a Avignon y en 1525 fija su residencia en Lyon. Su Veteris et Noui Testamenti noua translatio (Lyon, 1527), a la que había dedicado treinta años de trabajo, es la primera traducción del original al latín en tiempos modernos. Muy literal y discrepante, por tanto, de la Vulgata, fue objeto de durísimas críticas por ciertos sectores de la filología bíblica del siglo XVI. Entre las obras de Pagnino cabe citar también el diccionario hebreo-latín Thesaurus linguae sanctae (Lyon, 1529), Isagoge ad sacras litteras (Lyon, 1528), Hebraicorum institutionum lib. IV, ex rabbi D. Kimchi (Lyon, 1526; París, 1549), Catena argentea in Pentateuchum (Lyon, 1536) e Isagoge Graeca (Avignon, 1525). Cf. NBG, XXXIX, cols. 59-60; IBF, IV, 1660.
Note: 15 Los teólogos de Alcalá no transigieron con la propuesta de Plantino consistente en remplazar la Vulgata por la traducción de Santes Pagnino, máxime cuando el Concilio tridentino acababa de ratificar la edición Vulgata. Así pues, la versión de Santes Pagnino, que aparecía en las pruebas de Plantino al lado del texto hebreo, fue sustituida por el texto de la Vulgata tal y como había sido editado en la Políglota Complutense. No obstante, los editores de Amberes optaron por incluirla finalmente, corregida y enmendada, en el tomo séptimo de la Biblia, que comienza con la ebraicorum Bibliorum Veteris Testamenti Latina interpretatio, opera olim Xantis Pagnini Lucensis: nunc uero Benedicti Ariae Montani Hispalensis, Francisci Raphelengii Alnetani, Guidonis et Nicolai Fabriciorum Boderanorum fratrum collato studio, ad Hebraicam dictionem diligentissime expensaH (cf. descripción bibliográfica en PP, I, 294-295, nº 644). Sobre este particular es de interés el trabajo de Margherita Morreale, «De los sustitutos de la Vulgata en el s. XVI: la Biblia de Santes Pagnino enmendada por Benito Arias Montano», Sefarad, 67-1 (2007), 229-236. El mero hecho de que esta versión apareciese en el aparato de la Biblia acarreó la más duras críticas al trabajo de edición de BAM por parte de los sectores de la filología bíblica del momento que denostaban los originales hebreos de la Sagradas Escrituras porque, en su opinión, habían sido adulterados por los judíos.
Note: 16 Referencia a las diversas paráfrasis caldeas o arameas del Antiguo Testamento, conocidas como targumin, exposiciones que se hacían en arameo del texto hebreo cuando el pueblo dejó de entender la lengua culta hacia el siglo VI a. C. La Políglota de Alcalá solo presentaba el texto arameo del Pentateuco (targum de Onkelos), con traducción latina de Alfonso de Zamora. La Políglota de Amberes incluyó, además, el targum de Jonatan Ben Uzziel sobre el libro de los Profetas (trabajo realizado y conservado en la Universidad de Alcalá pero que finalmente no vio la luz en la Biblia Complutense), el de José el Ciego sobre el libro de Job, los Salmos y los Proverbios, y los targumin de otros autores desconocidos sobre los restantes libros canónicos en hebreo, excepto las Crónicas, Esdras, Nehemías y Daniel. Véase también, sobre este particular la «Benedicti Ariae Montani Hispalensis in Chadaicarum Paraphrason libris et interpretationes praefatio», [pp. 7-8] del segundo tomo de la Biblia Sacra.
Note: 17 El texto caldeo fue finalmente tomado de la ediciones venecianas de Daniel Van Bomberghen Biblia Hebraica cum Targum ac uariis rabbinorum commentariis (Venetiis: per Danielem Bombergum, 1517) y Biblia Hebraica Rabbinica cum utraque Masora, Targum, studio R. Iacob F. Haiim (Venetiis, 1526), comparado con los manuscritos depositados por el Cardenal Cisneros en Alcalá.
Note: 18 El texto siríaco del Nuevo Testamento (tomo V de la Biblia Regia) aparece en las páginas pares, en el lado izquierdo de la página, con una traducción latina en el lado derecho. En las páginas impares figura el texto griego al lado derecho y la Vulgata de San Jerónimo al lado izquierdo. En la parte inferior de todas las páginas, pares e impares, se lee una traducción hebrea del texto siríaco. Puede verse una copia digital del tomo V de la Políglota en DIGIBUG.
Note: 19 Thesauri Hebraicae Linguae olim a Sante Pagnino Lucensi conscripti, epitome. Cui accessit Grammatices libellus ex optimis quibusque grammaticis collectus (Antuerpiae, M. D. LXXII), quinto tratado del tomo VI de la Biblia Regia. El diccionario y la gramática hebrea fueron compilados por Francisco Rafelengio según la edición de Santes Pagnino. Cf. PP, I, 293, nº 644. Puede accederse a una copia digitalizada de esta parte del tomo VI de la Políglota a través de la Biblioteca Digital Hispánica.
Note: 20 Lexicon Graecum et institutiones linguae Graecae, ad sacri Apparatus instructionem (Antuerpiae, M. D. LXXII), primer tratado del tomo VI de la Biblia Regia. Puede accederse a una copia digitalizada de esta parte del tomo VI de la Políglota a través de DIGIBUG. Rooses supone que la gramática y diccionario griego, que se compusieron e imprimieron entre diciembre de 1571 y el principio de agosto de 1572, fueron compilados por Francisco Rafelengio (cf. M. Rooses, Le Musée Plantin. Contenant la vie et l’oeuvre de Christophe Plantin et ses successeurs, les Moretus, ainsi que la description du musée et des collections qu’il renferme (Amberes, 1914), pp. 78-79).
Note: 21 Dictionarium Syro-chaldaicum, Guidone Fabricio Boderiano collectore et auctore (Antuerpiae: excudebat Christophorus Plantinus, M. D. LXXIII). Véase descripción bibliográfica en PP, I, 291-292, nº 644. Véase ejemplar digitalizado de esta obra en DIGIBUG.
Note: 22 Syrorum Peculium. Hoc est, uocabula apud Syros scriptores passim usurpata: Targumistis uero aut prorsus incognita: aut in ipsorum uocabulariis adhuc non satis explicata: Andreas Masius sibi suae memoriae iuuandae caussa colligebat (Antuerpiae, M. D. LXXII). Segundo tratado del tomo VI de la Políglota; compuesto e impreso entre el 17 de enero de 1571 y finales de marzo de 1572 (cf. Rooses, «Le Musée Plantin», p. 78); puede verse copia digitalizada en DIGIBUG. En el siguiente tratado, tercero del volumen sexto, se añade una Grammatica linguae Syricae, inuentore atque auctore Andrea Masio: opus nouum et a nostris hominibus adhuc non tractatum […] (Antuerpiae, M. D. LXXI) (cf. PP, I, 290, nº 644).
Note: 23 Eusebio de Cesarea dispuso en diez tablas o canones, por medio de un sistema de referencias numéricas, los pasajes comunes a los cuatro Evangelios para facilitar su comparación a los estudiosos de las Sagradas Escrituras.
Note: 24 De la Biblia Políglota se imprimieron 1.213 copias: 13 en pergamino, 10 en “gran papel imperial de Italia” (precio 200 florines), 30 en “papel imperial con el águila” (100 florines), 200 en “papel fino real con la uva de Lyon” (vendidas a 80 florines) y 960 en “papel gran real de Troyes” (vendidas a 70 florines, 60 para los libreros). Cf. M. Rooses, Christophe Plantin, imprimeur anversois (Bruselas, 1883), p. 137.
Note: 25 Felipe II había exigido a Plantino seis ejemplares en pergamino para su uso personal; pero ya en julio de 1568 (véase Carvajal, «Elogio histórico», pp. 147-148, doc. nº 25), dobla su número a doce ejemplares; ascendiendo finalmente a trece el número de estos ejemplares. El pergamino fue servido por J. Tollis y su viuda Catalina de Amberes; las pieles eran de Holanda, el curtido se hizo en Flandes, ascendiendo el coste total del pergamino a 3.862 florines.
Note: 26 Para acelerar los trabajos de impresión de la Biblia Regia se decidió en la primera mitad de 1570 que «donde había antes dos [prelos] en que se imprimían dos pruebas al día pusiésemos otros dos, uno ordinario cada día y otro trasordinario para los adherentes de la obra» (Arias Montano a Felipe II, 1570 05 10). El número de prensas que Plantino mantuvo en uso en su imprenta aumentó considerablemente a partir de los trabajos de la Biblia Políglota: así, mientras el 3 de enero de 1568 solo funcionaban seis prensas, el 14 de enero de 1569 los libros de cuentas del Museo Plantin Moretus registran diez prelos en acción, y el 4 de enero de 1572, con los trabajos de impresión en su punto máximo, trece. Cf. R. De Roover, «The Business Organisation of the Plantin Press in the Setting of Sixteenth Century Antwerp», De Gulden Passer, 34 (1956), 104-120 (p. 113).
Note: 27 El privilegio o licencia otorga al editor del «antiguo régimen tipográfico» permiso de la autoridad para la impresión de la obra y protección de los posibles competidores por un período de tiempo determinado. El Privilegio del Reino de Castilla (Madrid, 22 de febrero 1573) publicado en Biblia Sacra, I [pp. 70-71] reza así en uno de sus párrafos principales:«[…] por la presente damos licencia y facultad a vos el dicho Christóphoro Plantino para que por tiempo de veinte años primeros siguientes (que se cuenten desde el día de la data desta nuestra carta adelante) vos, o quien vuestro poder huviere, y no otra persona alguna, podéis imprimir y imprimáis en estos nuestros reynos y señoríos la dicha Biblia y tratados del dicho Apparato sacro a ellas añadidos. Y prohibimos y defendemos que (durante el tiempo de veinte años) otras personas algunas, de qualquier estado, qualidad o condición que sean, no puedan imprimir ni hazer imprimir directa ni indirectamente la dicha Biblia […]».
TEXT (WITHOUT VISUALIZATION OF
XML-TEI MARKUP)
La correspondencia de Benito Arias Montano: edición crítica digital — Felipe II (Madrid) a Benito Arias Montano [Madrid] – 25 de marzo de 1568


[Anotado en el margen:]
Legationis Regiae autoramentum.

Rex

Sequitur quod tibi, doctor Benedicte Aria Montane, mi sacellarie, Antuerpiae, quo te mitto, faciendum est.

[1] Partim ex iis quae tecum uerbis acta sunt, partim ex scriptis, quorum legendorum tibi copia facta est, intellexisti Christophorum Plantinum, typographum et librorum mercatorem Antuerpiae morantem, uaria typorum Latinorum, Graecorum, Hebraicorum atque Chaldaicorum genera admodum perfecta sibi sculpi curauisse ad ea Biblia quae dominus Franciscus Ximenez, cardinalis et archiepiscopus Toletanus, piae memoriae, magno sumptu, labore atque artificio abhinc aliquot annis Hebraice, Latine, Graece atque Chaldaice Compluti excudi iusserat imprimenda. Intellexisti quoque eundem Plantinum asseruisse quum id Complutensium Bibliorum opus unum sit ex praeclarissimis nostra aetate in lucem editis operibus; tam pauca tamen illius editionis superesse exemplaria ut uix ulla pecunia comparari queant; ob eamque caussam (tum etiam quia linguarum modo commemoratarum characteres quos habet multo sunt excellentiores illius temporis characteribus et quia cogitabat Complutensem Bibliorum editionem Noui Testamenti Syriaci quod Viennae iussu imperatoris domini Ferdinandi, patrui mei, piae recordationis, impressum est adiunctione locupletare atque etiam quia magnam Sacrae Scripturae studiosis utilitatem ea res allatura esset) se paratum istorum Bibliorum denuo imprimendorum prouinciam suscipere, orando nos ut ei nostro fauore, patrocinio atque auctoritate ista in re opem ferre atque sex millia coronatorum ad chartam comparandam [f. 183v] mutua dare uellemus; adiuncta promissione se hoc subsidio accepto statim Bibliorum iam dictorum in octo tomos diuidendorum impressionem esse aggressurum. [2] Ad cuius rei specimen aliquod edendum, quaternionem unum in quo omnia linguarum de quibus supra diximus genera impressa erant huc misit. Qui quum nobis magnopere placeret, iis qui de nostro Generalis Inquisitionis Concilio sunt ut eundem diligenter perlustrarent atque in huius negotii curam sedulo incumberent mandauimus. Quod et fecerunt datis tibi ad theologos Complutensis Academiae doctores literis ut cum illis (quod materia esset Theologiae doctorum propria) de tota hac re et de opera quam supra nominatus Plantinus offerebat mature communicares. [3] Itaque te cum eorum literis (quibus non modo laudant iam commemoratam impressionem, sed etiam petunt et quam possunt uehementissime a nobis efflagitant ut primo quoque tempore eam tanquam opus toti Christianismo admodum utile et necessarium fieri curemus) ad nostram aulam reuerso, nos, qui nihil magis in optatis habemus quam ut Christianismi communem utilitatem quibus possumus modis prouehamus, de sententia et consensu nostri Generalis Inquisitionis Concilii statuimus expedire ut tu (quod et sacerdos et theologus sciendi cupidus atque Scripturae Sacrae peritus esses, tum etiam quia de tuae personae ingenio, literis atque scientia earum linguarum quibus iam dicta Biblia sunt exprimenda, zeloque tuo Christiano abunde magnam notitiam habemus) isti Bibliorum impressioni interesses. [4] Itaque tua prompta uoluntate freti, Antuerpiam proficiscendi prouinciam tibi mandamus ut ibi Bibliorum iam dictorum impressioni praesis eamque iuxta ordinem et modum qui infra exponetur modereris.

[5] Optimum tutissimumque consilium (rebus Gallicis ita perturbatis ut ipse nosti) esse uidetur ut mari occidentali nauiges. Itaque schedulam ad Iohannem Martinez de Recalde, meum procuratorem Bilbaui morantem, deferendam tibi dari praecepi, continentem ut commeatum [f. 184r] reliquaque omnia ad commodam nauigationem necessaria tibi suppeditet curetque ut in prima naui aut celoce quae uel Laredo uel ex alio quouis portu eius orae maritimae Flandriam uersus soluerit locum habere possis. [6] Quo quum perueneris, nulla interposita mora, iter tuum ad eum locum ubi fuerit dux Albanus, meus uicarius gubernator et supremus ordinum illius regionis dux, conuertes ut ei et literas quas a me habes reddas et haec mandata cum quibus te illuc mitto ostendas ipsumque de omnibus quae acta sunt et quae tuae in hoc negotio sunt partes diligenter certiorem facias ut Plantinum ad se uocet eique loquatur et ut in negotio cuius cura tibi mandata est sedulo pergat, imperet et, si opus sit, tibi ad senatum Antuerpiensem literas det ut te et meum esse famulum intelligat et ut talem tractet quibusque rebus opus fuerit iuuet.

[7] Ad Plantinum quoque literas a me habes ad eius diligentiam in ea impressione cuius modo mentionem fecimus excitandam, quas ei trades et quae illis congruere putabis adiunges.

[8] Porro ut perfectionem ista impressio quam istiusmodi operis dignitas postulat consequatur, operae pretium est te nosse quae sequuntur, ut sicut tibi uerbis exposita sunt, ita opere compleantur.

[9] Plantinus in eo quaternione quem speciminis praebendi caussa huc misit loco Vulgatae uersionis Latinae (quae in editione Complutensi Hebraico textui adhaeret) Sanctis Pagnini uersionem, ut ipse uidisti, posuerat.[10] Verum multi iudicarunt [f. 184v]nihil ea in parte neque mutandum neque auferendum esse. Quod Plantino significabis curabisque ut quem locum in editione Complutensi Vulgata uersio Latina obtinet, eundem propter eius in uniuersa Ecclesia auctoritatem retineat. Etenim quum inter uersiones ista obtineat principatum, haud aequum foret eam uel praeteriri in tali opere uel alio quam principali loco collocari.

[11] Vltra textus et uersiones quae Complutensis editio habet, curabis ut a Pentateucho ad finem usque Veteris Testamenti Chaldaica uersio, sicut Romae et Venetiis impressa est, continuetur. Neque enim ignoras hanc partem ad perfectionem complementumque istius operis esse necessariam.

[12] Tibi etiam curae erit ut isti de qua agimus Bibliorum editioni Nouum Testamentum Syriacum ad uerbum ex eo quod Imperator, patruus meus, Viennae excudi iussit expressum inseratur, et (si fieri possit) ut Euangelium Mathaei Hebraicis, reliquae autem partes Syriacis imprimantur characteribus utque textui Syriaco sua respondeat fidelis uersio. Vtrumque enim perutile futurum (ut ipse probe nosti) iudicatur.

[13] Curabis etiam ut ad finem iam commemoratorum Bibliorum lexicon Hebraicum ex iis quae extant praestantissimum nullis appositis exemplis, sed locis duntaxat ubi uocabula inueniuntur indicatis adiungatur. [14] Et (si commode fieri queat) addantur quoque tria alia lexica, Graecum et Chaldaicum, ad [f. 185r] commodam breuitatem contractum, et tertium Syriacum, annexa illi Syriacam scripturam legendi ratione. Ista enim quatuor lexica ad Bibliorum intelligentiam multum conducent ob idque Sacrae Scripturae studiosis non parum sunt profutura. [15] Eandem ob caussam tibi curae erit ut Eusebii Caesariensis Canones post Nouum Testamentum ad eum finem ad quem ab illo conscripti sunt collocentur.

[16] Haec uniuersa et singula diligenter Plantino expones et quam primum cum illo transegeris ut statim manum operi admoueat Bibliorumque impressionem inchoet utque quam fieri potest maxima diligentia, cura et attentione in ea pergat aduigilabis, explorata tamen prius ministrorum tum fidelitate tum etiam ad tantum opus perficiendum facultate. Et ut opus istud pro sua dignitate perfectionem obtineat, primam et rudem adhuc in quauis lingua experiendi caussa factam impressionem tua ipsius manu corriges correctamque et comprobatam proprio sigillo aut alia nota obsignabis.

[17] De Bibliorum numero nihil est quod praescribatur; is enim in libera Plantini potestate relinquendus est, ut hac in parte quod maxime e re sua esse iudicabit faciat. Tantum curabis ut ex iis exemplaria sex in membrana imprimantur isticque compingantur, ut ad me uel mittas uel tempore opportuno, nimirum cum reuerteris, tecum feras.

[18] In huius de quo agimus operis prologo rationes quae nos ad impressionem istam promouendam impulerunt exprimantur et quod magna antegressa consideratione, collocutione, communicatione cum uiris magna prudentia, scientia atque uirtute praeditis facta sit haec impressio indicetur. Ita enim faciendum tum ad auctoritatem tum ad aestimationem [f. 185v] [f. 186r]operis augendam uisum est.

[19] Expediet quoque (idemque tibi mandamus) ut priusquam prologus typis mandetur eius exemplum ad nos mittatur, ut et ipsum examinari iubeamus et te de eo quod forte occurret mutandum (quandoquidem ad eam rem tempus abunde suppetet) tempestiue moneamus.

[20] Et quoniam singulas Bibliorum partes simul ac quaeque fuerit impressa libenter uideremus, tibi mandamus ut per ueredarios qui isthinc mittentur singulos quaterniones simulatque impressi fuerint ad nos deferri cures. Tibi etiam curae erit ut quam fieri poterit plurima praela quo citius opus absolui queat adhibeantur.

[21] Quod ad priuilegium quo ista editio munienda est attinet, dices Plantino nos iussuros esse ut totum ad eius utilitatem accommodetur; et si ad nostrum etiam Summi Pontificis, Imperatoris atque Galliarum regis priuilegium adiungi uelit, nos cum illis ut ei concedant esse acturos.

[22] Haec sunt quae te facere oportet, quorum executionem tuae singulari committimus prudentiae tuoque hac in re honoris diuini promouendi zelo et Ecclesiae Catholicae adiuuandae studio simul etiam tua eximia doctrina uariisque dotibus ad istam rem necessariis quibus te Deus donauit freti speramus fore ut nostrae hac in parte de te expectationi satisfacias.

[23] Datum Madridi 25 die Martii anno Domini 1568.

Ego Philippus.

Iussu Regiae Maiestatis, Gabriel de Cayas

.
en_GBEnglish (UK)