La correspondencia de Benito Arias Montano. Edición crítica digital

1570 02 22

Augustinus Hunneus, Cornelius Reyneri Goudanus and Johanes W. Harlemius (Leuven) to Benito Arias Montano (Antwerp)

22 February 1570

METADATA

Identifier: 1570 02 22

Incipit: Placuit nobis uehementer consilium tuum…

Manuscripts:

    (O) KBS, Ms. A 902, ff. 65r-66v.

Prints:

    (E1) Macías, La Biblia Políglota de Amberes, pp. 176-179; (E2) Domínguez, Correspondencia, I, 362-367.

Critical edition, translation and notes: Baldomero Macías Rosendo

Codification and digital edition: Antonio Dávila Pérez

SUMMARY

Censors of Leuven approve that a Latin translation of the Greek New Testament is added in a separate volume, as has been done with the Hebrew text of the Old Testament. This is not a detriment to the Bible, for the Vulgate will be printed next to the Old and New Testament in the main volumes. In addition, this independent volume can be easily sold among those who do not have money to buy the whole Bible.

COMMENT

BAM and his collaborators were aware of the imperfections of the Vulgate. However, the king's instructions in this regard were clear enough. The translation of Saint Jerome had to occupy the place that tradition and the Council of Trent had assigned it. And in fact, the simple rumor of including a translation different from the Vulgate had triggered the previous year the reaction of the most rigorous sectors led by the Salamancan professor León de Castro. Despite everything, BAM, seduced by the means and men at his disposal, will try to erect a monument to biblical scholarship through the Polyglot. It was not a question of reprinting the Polyglot of Alcalá, since such a waste of means and wisdom was not necessary for this purpose; An attempt will be made to refine Cisneros' work and to perfect it as much as the advances in Philology allow. In this sense, the three volumes of the Apparatus will become the appropriate means to reconcile these aspirations with real demands. Here he will give free rein to his own erudition and that of his team of collaborators.

The seventh volume, second of the Apparatus, includes the Old Testament in Hebrew with an interlinear Latin translation, adapted from the edition of Santes Pagnino by BAM, F. Rafelengius and the Le Fèvre de la Boderie brothers; and the Greek New Testament with BAM's interlinear Latin translation. These original texts differ in some points from those offered in the first five volumes, where the body of the Bible is collected.

The handwriting of this letter, not autographic (except for the signatures of the three censors), matches that of the previous letter 1570 02 15.

FACSIMILE

TEXT AND CRITICAL APPARATUS (VISUALIZATION OF XML-TEI MARKUP) La correspondencia de Benito Arias Montano: edición crítica digital — Agustín Huneo, Cornelio Reyneri Goudano y Juan Harlemio (Lovaina) a Benito Arias Montano (Amberes) – 22 de febrero de 1570


[Sobrescrito:]
Insigni pietate ac eruditione uiro domino D.Benedicto Ariae Montano, theologo profundissimo ac Philippi Catholici Regis legato. Antuerpiam.
[Anotado por BAM, en el margen, con escritura transversal:]
Louanio 1570. Censorum. 22 Februarii.
Salutem plurimam dicunt.

[1] Placuit nobis uehementer consilium tuum, uir doctissime, ut quemadmodum in Veteri Testamento pro Bibliorum Regiorum complemento seorsim1 in uno uolumine imprimitur textus Hebraeus,2 adiunctis difficilioribus thematibus in margine et imposita uersione Latina Pagnini, sic et textus Graecus Noui Testamenti in eodem uolumine habeat in margine difficiliora themata et supra impositam3 ad uerbum Latinam translationem. Vnde fiet ut hinc4 Latini Graece et Graeci Latine discere possint. [2] Quam ob caussam ita seruandus erit idiotismus Graecae linguae ut non negligatur omnino Latinae linguae proprietas, ne qui latine discere uolunt barbariem hauriant.

[3] Nec laedetur hac ratione Bibliorum Regiorum auctoritas uel integritas magis in Nouo Testamento quam sit factum in Veteri. Nam sicut in Nouo non est aliqua futura Latina uersio respondens Graeco textui praeter uersionem Vulgatam diui Hieronimi, ita nec in Veteri Testamento alia fuit uersio posita e regione Hebraici textus quam eadem diui Hieronimi, quae, sicut in Nouo nonnunquam5 a Graeco, sic in Veteri non rarius ab Hebraeo dissidere uidetur.

[4] Porro si in hac re aliquanto maiores6 sumptus faciat Plantinus, speramus eosdem facile refundendos, dum huius uoluminis tanquam7 complementi et quasi Bibliorum magnorum epitomes plura exemplaria diuendet. [5] Nam pauperes8 qui non sufficiunt illis magnis Bibliis emendis, hoc uolumen, ex quo uniuersum textum Hebraicum Veteris Testamenti et Graecum Noui sunt lecturi et intellecturi, minori sumptu sunt sibi comparaturi.

[6] Hanc nostram respondendi libertatem eo candore animi humanitas uestra suscipiat, quo a nobis profecta est.

[7] His paucis uale, uir humanissime et litteratissime, teque a nobis amari atque coli persuasissimum habe.

[8] Raptim Louanio, ex magno collegio theologorum, ipso cathedrae Petri, 1570.

Vobis deditissimi Augustinus Hunnaeus, Cornelius Reyneri Goudanus, Iohannes Wilhelmi Harlemius.
seorsim] O, E2; seorsum (E1)
Hebraeus] O, E2; Hebraicus (E1)
supra impositam] O, E1; superimpositam (E2)
hinc] O, E2; haec (E1)
nonnunquam] O, E1; non nunquam (E2)
maiores] O, E2; maioris (E1)
tanquam] O, E2; tamquam (E1)
pauperes] O, E2; pauperis (E1)
Cover of the Greek NT edition with the Latin version interlinear. Apparatus Sacer of the Royal Bible (1572).
TRANSLATION INTO SPANISH
AND NOTES
La correspondencia de Benito Arias Montano: edición crítica digital — Agustín Huneo, Cornelio Reyneri Goudano y Juan Harlemio (Lovaina) a Benito Arias Montano (Amberes) – 22 de febrero de 1570


[Sobrescrito:]
Al señor Benito1 Arias Montano, de insigne piedad y erudición, teólogo muy versado y legado del Rey Católico Felipe. Amberes.
[Anotado por BAM, en el margen, con escritura transversal:]
Lovaina 1570. De los censores, 22 de febrero.
Un saludo muy cordial.

[1] Nos ha agradado mucho, doctísimo varón, la idea de vuestra merced de que al igual que el texto hebreo se está imprimiendo en el Viejo Testamento en un volumen aparte como complemento de la Biblia Regia, añadiendo en el margen los temas más difíciles y poniendo encima la traducción latina de Pagnino,2 del mismo modo y en ese mismo volumen, el texto griego del Nuevo Testamento tenga en el margen los temas más difíciles y encima una traducción literal en latín,3 lo que permitirá que, a partir de ahí, los latinos puedan aprender griego, y los griegos latín. [2] Y con este propósito se deberán salvar los giros propios de la lengua griega de modo que no se descuide completamente la propiedad de la lengua latina, a fin de que los que quieran aprenderlo en latín no se atiborren de barbarismos.

[3] Y la autoridad e integridad de la Biblia Regia no sufrirá por este motivo mayor menoscabo en el Nuevo Testamento que el experimentado en el Viejo. Pues igual que en el Nuevo no irá ninguna otra traducción latina que recoja el texto griego excepto la Vulgata de san Jerónimo, del mismo modo en el Viejo Testamento no se ha contrapuesto ninguna otra al texto hebreo salvo la de san Jerónimo, la cual parece apartarse del griego en el Nuevo Testamento no menos que del hebreo en el Viejo.

[4] Ahora bien, si esto incrementa el gasto que tiene que hacer Plantino, confiamos en que lo amortizará fácilmente en tanto que venderá mayor número de ejemplares de este volumen, que es como el complemento y casi el compendio de la Biblia Políglota. [5] Pues los pobres, que no pueden comprar esa biblia grande, se procurarán con un desembolso menor este volumen en el que podrán leer y conocer todo el texto hebreo del Antiguo Testamento y el griego del Nuevo.

[6] Que la humanidad de vuestras mercedes reciba esta libertad que nos hemos permitido con nuestra respuesta con la misma sencillez con que la hemos manifestado.

[7] Con esta pocas palabras nos despedimos, humanísimo y eruditísimo varón, y tenga por seguros nuestra amistad y nuestro trato.

[8] Apresuradamente, desde Lovaina, desde el gran colegio de teólogos, el mismo día de la cátedra de San Pedro, 1570.

Afectuosamente suyo, Agustín Huneo, Cornelio Reyneri de Gouda, Juan Willems Harlemio.
Note: 1 Como señalamos en la edición crítica, en el sobrescrito del original se lee claramente la letra «D.», como inicial del nombre de pila de Arias Montano. Nosotros hemos consignado en el texto latino esta lectura, que parece un lapsus, y la corrección de la misma en «B.»
Note: 2 En efecto, uno de los tres volúmenes del Apparatus Sacer incluía el Antiguo Testamento en hebreo con traducción latina interlinear revisada a partir de la de Sanctes Pagnino y el Nuevo Testamento en griego con traducción latina interlinear de BAM a partir de la la Vulgata. En el ordo librorum impreso en el primer volumen de la Biblia Regia la traducción interlinear del Viejo y Nuevo Testamento aparece en el volumen séptimo junto con el tratado Communes et familiares Hebraicae linguae idiotismi. No obstante, L. Voet – J. Voet-Grisolle en The Plantin Press (1555-1589): a Bibliography of the Works Printed and Published by Christopher Plantin at Antwerp and Leiden, 6 vols., Amsterdam 1980-1983, I, p. 294 explican que pudo haber un cambio de opinión en cuanto al orden de los volúmenes del Apparatus cuando ya estaba impreso todo el primer volumen. Con objeto de dejar un volumen del Apparatus dedicado por completo a la edición de una nueva Biblia en sus lenguas originales con traducción latina interlinear, los Idiotismi pasaron a ocupar el primer lugar del volumen octavo (tercero del Apparatus), y la nueva Biblia aparece recogida en muchos catálogos como el volumen sexto. El título de esta edición del texto hebreo del Antiguo Testamento con traducción latina interlinear fue el de Hebraicorum Bibliorum Veteris Testamenti Latina interpretatio, opera olim Xantis Pagnini Lucensis: nunc uero Benedicti Ariae Montani Hispalensis, Francisci Raphelengii Alnetani, Guidonis et Nicolai Fabriciorum Boderianorum fratrum collato studio, ad Hebraicam dictionem diligentissime expensa, censorum Louaniensium iudicio examinata et Academiae sufragio comprobata ad Regii Sacri operis commoditatem et apparatum.
Note: 3 El título de esta edición del texto griego del Nuevo Testamento con traducción latina interlinear de BAM fue del siguiente tenor: Nouum Testamentum Graece cum uulgata interpretatione Latina Graece contextus lineis inserta: Quae quidem interpretatio cum a Graecarum dictionum proprietate discedit, sensum, uidelicet, magis quam uerba exprimens, in margine libri est collocata atque alia B. Ariae Montani Hispalensis opera e uerbo reddita ac diuerso characterum genere distincta, Louaniensium uero censorum iudicio et totius Academiae calculis comprobata, in eius est substituta locum.
TEXT (WITHOUT VISUALIZATION OF
XML-TEI MARKUP)
La correspondencia de Benito Arias Montano: edición crítica digital — Agustín Huneo, Cornelio Reyneri Goudano y Juan Harlemio (Lovaina) a Benito Arias Montano (Amberes) – 22 de febrero de 1570


[Sobrescrito:]
Insigni pietate ac eruditione uiro domino Benedicto Ariae Montano, theologo profundissimo ac Philippi Catholici Regis legato. Antuerpiam.
[Anotado por BAM, en el margen, con escritura transversal:]
Louanio 1570. Censorum. 22 Februarii.
Salutem plurimam dicunt.

[1] Placuit nobis uehementer consilium tuum, uir doctissime, ut quemadmodum in Veteri Testamento pro Bibliorum Regiorum complemento seorsim in uno uolumine imprimitur textus Hebraeus, adiunctis difficilioribus thematibus in margine et imposita uersione Latina Pagnini, sic et textus Graecus Noui Testamenti in eodem uolumine habeat in margine difficiliora themata et supra impositam ad uerbum Latinam translationem. Vnde fiet ut hinc Latini Graece et Graeci Latine discere possint. [2] Quam ob caussam ita seruandus erit idiotismus Graecae linguae ut non negligatur omnino Latinae linguae proprietas, ne qui latine discere uolunt barbariem hauriant.

[3] Nec laedetur hac ratione Bibliorum Regiorum auctoritas uel integritas magis in Nouo Testamento quam sit factum in Veteri. Nam sicut in Nouo non est aliqua futura Latina uersio respondens Graeco textui praeter uersionem Vulgatam diui Hieronimi, ita nec in Veteri Testamento alia fuit uersio posita e regione Hebraici textus quam eadem diui Hieronimi, quae, sicut in Nouo nonnunquam a Graeco, sic in Veteri non rarius ab Hebraeo dissidere uidetur.

[4] Porro si in hac re aliquanto maiores sumptus faciat Plantinus, speramus eosdem facile refundendos, dum huius uoluminis tanquam complementi et quasi Bibliorum magnorum epitomes plura exemplaria diuendet. [5] Nam pauperes qui non sufficiunt illis magnis Bibliis emendis, hoc uolumen, ex quo uniuersum textum Hebraicum Veteris Testamenti et Graecum Noui sunt lecturi et intellecturi, minori sumptu sunt sibi comparaturi.

[6] Hanc nostram respondendi libertatem eo candore animi humanitas uestra suscipiat, quo a nobis profecta est.

[7] His paucis uale, uir humanissime et litteratissime, teque a nobis amari atque coli persuasissimum habe.

[8] Raptim Louanio, ex magno collegio theologorum, ipso cathedrae Petri, 1570.

Vobis deditissimi Augustinus, Cornelius Reyneri Goudanus, Iohannes Wilhelmi Harlemius.
en_GBEnglish (UK)