La correspondencia de Benito Arias Montano. Edición crítica digital

1570 07 22

Augustinus Hunneus and Cornelius Reyneri Goudanus (Leuven) to Benito Arias Montano [Antwerp]

22 July 1570

METADATA

Identifier: 1570 07 22

Incipit: Vir doctissime, recepimus priorem partem Apparatus…

Manuscripts:

    (O) KBS, Ms. A 902, f. 118r-119v.

Prints:

    (E1) Macías, La Biblia Políglota de Amberes, pp. 222-227; (E2) Domínguez, Correspondencia, I, 538-545.

Critical edition, translation and notes: Baldomero Macías Rosendo

Codification and digital edition: Antonio Dávila Pérez

SUMMARY

The censors of Leuven have reviewed the treatise entitled De arcano sermone. They consider it to be of considerable value for the interpretation of Scripture, but recommend that it be published as a separate volume so as not to overburden the Polyglot Bible. They advise that the Bible's critical apparatus include several lexica-Greek, Hebrew, and Chaldean, along with a section dedicated to observations on the principal textual variants in Hebrew, Chaldean, Syriac, Latin, and Greek. In their judgment, the prologue to the Bible is excessively long; they have composed a shorter version that preserves the essential elements of BAM’s original. They enclose this revised version with the present letter and urge BAM to relieve Plantin of the significant financial strain involved in printing the Polyglot Bible.

COMMENT

The censors of the University of Leuven once again exchange correspondence with Benito Arias Montano in order to share their views on various aspects of the Biblia Regia, a project in which they had been involved from the very beginning. The Liber Ioseph siue de arcano sermone is the first of the ten treatises that Montano includes in the third volume of the Apparatus. In this work, as stated after the title, more than eleven thousand passages of Holy Scripture are explained. The book is dedicated to the ancient patriarch Joseph, because, as Carvajal notes: «el arcano de que aquí se trata consiste, no en entender simplemente la significación de cada palabra, sino en penetrar y descubrir lo que representa y figura aquella acción o cosa que por la palabra se expresa. Al modo que Josef, por la relación que le hizo Faraón, no solo entendió que había visto en sueños unas vacas y unas espigas; que era lo que materialmente significaban las palabras; sino que por ellas conoció también y declaró la abundancia y la esterilidad que aquellas figuras anunciaban».

All the dictionaries were gathered in the sixth volume—that is, in the first volume of the Apparatus. The Hebrew dictionary was prepared by Franciscus Raphelengius, who also added a grammar based on the Thesaurus linguae sanctae of Santes Pagnino. It was written and printed between August 1571 and 22 March 1572. M. Rooses supposes that the Lexicon Graecum et institutiones linguae Graecae
were also compiled by Raphelengius, although they were ultimately not published in the Antwerp Polyglot. Guy Le Fèvre took charge of preparing the Dictionarium Syro-Chaldaicum, along with a grammar of the Chaldean language. We know from a letter dated between 1 and 7 August 1572, that Montano, writing from Rome, requested from Plantin a new edition of the Lexicon Syro-Chaldaicum in which the dangerous words he himself had previously indicated would be removed (cf. [1572 08 01–1572 08 07]). For his part, Andreas Masius, at Plantin’s request, prepared a grammar of the Syriac language together with a dictionary, which he entitled Syrorum peculium. These two works by Masius were composed and printed between 17 January 1571, and the end of March 1572.

As for those variants or readings that diverged from the established text, they were included in the final volume in the form of a critical apparatus. Franciscus Raphelengius was responsible for the Chaldean material, BAM handled the variants of the Hebrew text, Guillermo Cantero worked on the Greek text, Cardinal Sirleto focused on the Psalms in both Hebrew and Greek, and the doctors of Leuven took charge of the variants in the Vulgate. As for the prologue that BAM composed for his Polyglot, the Leuven censors concurred with the opinion of Rome (cf. letter 1570 07 20) in considering it excessively long.

FACSIMILE

TEXT AND CRITICAL APPARATUS (VISUALIZATION OF XML-TEI MARKUP) La correspondencia de Benito Arias Montano: edición crítica digital — Agustín Huneo y Cornelio Goudano (Lovaina) a Benito Arias Montano (Amberes) – 22 de junio de 1570


[Sobrescrito:]
Doctissimo uiro Benedicto Ariae Montano, Sacrae Theologiae doctori, uariarum linguarum peritissimo et Philippi catholici regis in recensendis Bibliis Regiis legato.
[Anotado en el margen, escritura de BAM, con escritura transversal:]
De praefatione et Apparatu tomo 3.
Salutem plurimam.
[Añadido por BAM en la parte superior del papel:]

Augustini Hunei et Cornelii Reinerii Goudani in Louaniensi Academia Theologiae professorum.

[1] Vir doctissime, recepimus priorem partem Apparatus, cui titulus De arcani sermonis interpretatione; quae nobis utilis quaedam isagoge seu introductio esse uidetur ad Sacrarum Literarum intelligentiam, qualem Pagninus olim conscripsit. [2] Ac proinde, cum omnibus Sacrae Theologiae studiosis seruire debeat, pauci autem Bibliorum Regiorum copiam habituri sint, uidetur nobis magis in rem et utilitatem christianae rei publicae futurum, si seorsim extra opus illud regium excudatur in exiguo aliquo uolumine, quod omnibus esse usui possit. Existimamus enim opus illud regium, quod in maximam molem excrescet, libris non prorsus necessariis non esse augmentandum et grauandum.

[3 ] Caeterum in Apparatu Sacrorum Librorum, secundum Phillippi catholici regis mandatum, putamus esse collocanda tria aut 4 dictionaria: Hebraicum, cuius loco seruire poterit epitome Pagnini cum breui quadam introductione1 grammatica et de inuentione radicum; Graecum, quod in Bibliis antiquis Complutensibus ponitur, omnia uocabula quae in Bibliis reperiuntur continens, cum breui introductione ei praemissa ibidem; et Chaldaicum, ad commodam breuitatem contractum, una cum Syriaco, adnexa quoque Syriacam scripturam legendi ratione. [4] Quibus si accedant uariarum lectionum in Hebraeo, Chaldaeo, Graecoc, Latino et Syro ex correctissimis exemplaribus obseruationes, abunde lectori quantumuis curioso satifactumsatisfactum iri confidimus.

[5] Praefationem in Biblia tuo iussu nobis missam examinauimus, et uisa fuit excedere modum praefationis, properantemque lectorem nimium remorari. Quapropter collegimus ex eadem praefatione praecipua rerum capita, ex quibus aliam quandam breuem confecimus,2 quam tuae dominationi corrigendam mutandamque, et tuo ex cuius uerbis confecta est et contracta nomine, si placet, cum eam melius ornaueris ultimamque manum adhibueris, edendam mittimus ut uideas num in hac aliquid omissum sit quod addi uolebas. [6] Videmus quidem plura posse poni, sed quandoquidem intelligimus te praeter hanc adhuc alteram meditari, cogitauimus te in illam alia dicenda reseruasse, ut sunt ea quae faciunt ad usum huius operis, ad utilitatem linguae primaeuae seu originalis, quam fontem appellamus, cum uersiones omnes non sint nisi riuuli. Multiplex autem fontis primi a riuulo utilitas ad pauca aliquot capita, quae tibi obiter delineata mittimus, reduci posse uidetur. [7] Non dubitamus quin plura habeas ex quibus demonstrari possit quanti referat iuxta riuulos ipsum fontem collocatum esse, quod [f. 118v] in toto hoc opere obseruatur; atque adeo etiam ad puriorem et uberiorem diuinorum sensuum aquam hauriendam, ubi plures riuuli ab eodem fonte emanant,3 plures etiam iuxta fontem sunt collocati, si forte limpidior aqua per unius interpretis uenam fluxerit quam per alterius. [8] Sed haec tuae prudentiae committimus, obnixe rogantes ut communibus auxiliis optimum uirum Plantinum, quam breuissimo fieri poterit tempore, ab istius operis grauamine leuemus, quo non dubitamus propter infinitos omnino4 sumptus eum maxime premi et fere deprimi, nisi per Regiae Maiestatis aut illustrissimi ducis liberalitatem et fauorem ei subueniatur. Sed haec tu melius coram cernis quam nos.

[9] His uale, uir humanissime, et nos, ut soles, amare perge. Louanii, die 22 Iulii anno 1570. Tibi deditissimi,
Augustinus Hunnaeus,
Cornelius Reyneri Goudanus.
introductione] O, E2; post introductione leuiter distinxit (E1)
confecimus,] O, E2; imum punctum posuit (E1)
emanant,] O, E2; imum punctum posuit (E1)
omnino] O, E2; omisit (E1)
Grabado de Agustín Hunneo, Europeana
TRANSLATION INTO SPANISH
AND NOTES
La correspondencia de Benito Arias Montano: edición crítica digital — Agustín Huneo y Cornelio Goudano (Lovaina) a Benito Arias Montano (Amberes) – 22 de junio de 1570


[Sobrescrito:]
Al doctísimo varón Benito Arias Montano, doctor en Teología Sagrada, gran conocedor de distintas lenguas y legado del rey católico Felipe para la supervisión de la Biblia Regia.
[Anotado en el margen, escritura de BAM, con escritura transversal:]
Sobre el prefacio y el tomo 3º del Aparato.
Un cordial saludo.
[Añadido por BAM en la parte superior del papel:]

De Agustín Huneo y Cornelio Reyneri de Gouda, profesores de Teología en la Universidad de Lovaina.

[1] Doctísimo varón, recibimos la primera parte del Aparato, cuyo título es Sobre la interpretación del lenguaje arcano,1 la cual nos parece una isagoge o introducción útil para la comprensión de la Sagrada Escritura, como la que Pagnino compuso antaño.2 [2] Y por ello, como está orientado al servicio de todos los estudiosos de la Teología Sagrada, y en cambio van a ser pocos los que tengan la Biblia Regia, nos parece que prestaría mejor servicio a la cristiandad si se imprimiese aparte, fuera de la obra regia, en un pequeño volumen, que podría ser útil a todos.3 Pues consideramos que esta obra regia, que va a cobrar un volumen excesivo, no debe ser incrementada y sobrecargada con libros que no sean absolutamente necesarios.

[3] Además, en el Aparato de los Libros Sagrados, conforme al mandato del rey católico Felipe, consideramos que se deben incluir tres o cuatro diccionarios: uno hebreo, en cuyo lugar podría servir el epítome de Pagnino con alguna breve introducción gramátical y sobre la localización de las raíces;4 el diccionario griego que está puesto en la antigua Biblia Complutense, el cual contiene todos los vocablos que se hallan en la Biblia, junto on una breve introducción que allí fue colocada delante;5 y un diccionario caldeo abreviado de forma conveniente, junto con otro siríaco, al que se le añada también una explicación sobre la forma de leer la escritura siríaca.6 [4] Si se le añaden a estos diccionarios unas observaciones sobre las variantes de los textos hebreo, caldeo, griego, latino y sirio, sacadas de los ejemplares más correctos, confiamos en que se le dará satisfacción sobrada al lector, por muy curioso que sea.

[5] El prefacio de la Biblia, que por orden tuya nos fue enviado, lo hemos examinado ya, y nos ha parecido que excede la extensión de un prefacio y que entorpece en exceso al lector que tiene prisa. Por ello, hemos entresacado los capítulos principales del argumento, con los cuales hemos redactado otro más breve, que enviamos a vuestra señoría para que lo corrija y lo modifique, y una vez que lo haya retocado y le haya dado la última mano, lo publique con el nombre de vuestra merced, si le parece bien, puesto que ha sido redactado y resumido con las palabras de vuestra merced. [6] Vemos, en efecto, que se pueden poner muchas cosas, pero, dado que entendemos que vuestra merced tiene en mente componer otro además de este, pensamos que había reservado otras cosas para decirlas en aquel prefacio,7 como son las que se refieren a la utilidad de la obra, al provecho de la lengua primera u originaria, a la que denominamos fuente, ya que todas las traducciones no son más que arroyuelos. Ahora bien, las múltiples utilidades que se derivan del arroyo de la fuente originaria parece que se pueden reducir a unos cuantos capítulos, los cuales enviamos a vuestra merced trazados a propósito. [7] No nos cabe duda de que vuestra merced tendrá muchas cosas con las que se pueda demostrar la importancia de colocar la fuente junto a los arroyuelos, como se ha tenido en cuenta [f. 118v] en toda esta obra; además, para poder beber el agua de los sentidos divinos mucho más pura y más rica, allí donde muchos arroyuelos emanan de una misma fuente, muchos son también los arroyuelos colocadosjunto a la fuente, por si por ventura el agua ha fluido más pura por la vena de un intérprete que por la de otro. [8] Pero esto lo confiamos a la prudencia de vuestra merced, y le rogamos encarecidamente que con la ayuda común libremos al excelente Plantino lo antes posible del peso de esta obra, que, sin duda, lo tiene agobiado y casi hundido por los gastos verdaderamente infinitos, a menos que reciba algún alivio de la generosidad y el favor de Su Majestad o del ilustrísimo duque. Pero de estos pormenores, vuestra merced, que está ahí, se da cuenta mejor que nosotros.8

[9] Con esto nos despedimos, varón humanísimo, y manténganos en su amistad como suele. En Lovaina, a 22 de julio de 1570. Afectuosamente suyos,
Agustín Huneo,
Cornelio Reyneri de Gouda.
Note: 1 Liber Ioseph siue de arcano sermone, publicado en el tomo VIII de la Biblia Regia. Se puede acceder a una copia digitalizada del tratado a través de la Biblioteca Virtual del Patrimonio Bibliográfico. Contamos con una traducción al español y edición facsímil a cargo de L. Gómez Canseco – Fernando Navarro Antolín – Baldomero Macías Rosendo, Libro de José o sobre el lenguaje arcano (Huelva: Servicio de Publicaciones de la Universidad de Huelva, 2006).
Note: 2 Santes Pagnini Lucensis… Isagogae ad Sacras Literas liber unicus. Eiusdem isagogae ad mysticos Sacrae Scripturae sensus libri XVIII (Lugduni: apud Hugonem a Porta, pud Franciscum Iustum…, impensis… Thomae Guadagni…, 1536). Puede consultarse una copia digitalizada de esta edición en DIGIBUG.
Note: 3 El tomo octavo de la Políglota Regia conoció algunas reediciones parciales; así Phaleg, Chaleb, Nehemías, Exemplar, Aaron, Thubalcain, Jeremias y Daniel se reimprimieron en 1593, 1660, 1696 y 1698. Por otro lado, Daniel se reimprimió solo en 1576 y 1602.
Note: 4 Thesauri Hebraicae linguae, olim a Sante Pagnino Lucensi conscripti, epitome. Cui accesit grammatices libellus, ex optimis quibusque grammaticis collectus (Antuerpiae: excudebat Christophorus Plantinus, 1572). Véase copia digitalizada de este opúsculo en DIGIBUG.
Note: 5 Este diccionario y gramática griegos no fue finalmente incluido en la Políglota de Amberes.
Note: 6 Sobre las dos contribuciones de Andrés Masio a la Políglota (gramática y diccionario siríaco-caldeo) véase carta 1570 07 01.
Note: 7 Se refiere a Benedicti Ariae Montani alia ad lectorem praefatio, in qua de totius operis usu, dignitate et apparatu ex ordine differitur. Esta segunda prefación, que sigue a la otra que va al frente del primer volumen, tiene fecha del 23 de julio de 1571.
Note: 8 Plantino estaba de hecho oprimido por el peso de los gastos. Ya en diciembre de 1569 escribe al cardenal Granvela informándole de que si no fuera por la venta de breviarios se habría arruinado completamente, pues sus desembolsos eran muy superiores a su patrimonio. Solo las sumas gastadas en papel fueron enormes. Compró el de mejor calidad; de los 1200 juegos de la Biblia Regia impresos en este material, 960 se tiraron sobre papel gran real de Troyes; 200, sobre papel fino real con la uva de Lyon; 30, sobre papel imperial con el águila; y 10 sobre gran papel imperial de Italia. Trece juegos, originariamente seis, hubieron de imprimirse en vitela para uso del rey. Para completar la Biblia, Plantino se endeudó seriamente y llegó un momento en que ya no halló créditos. Cuando alcanzó los dos últimos volúmenes del Aparato, solo pudo imprimir 600, la mitad de los que necesitaba. Trató de conseguir dinero para los ejemplares restantes a través de su amigo el comerciante español Luis Pérez, quien le compró 400 Biblias ya completas.
TEXT (WITHOUT VISUALIZATION OF
XML-TEI MARKUP)
La correspondencia de Benito Arias Montano: edición crítica digital — Agustín Huneo y Cornelio Goudano (Lovaina) a Benito Arias Montano (Amberes) – 22 de junio de 1570


[Sobrescrito:]
Doctissimo uiro Benedicto Ariae Montano, Sacrae Theologiae doctori, uariarum linguarum peritissimo et Philippi catholici regis in recensendis Bibliis Regiis legato.
[Anotado en el margen, escritura de BAM, con escritura transversal:]
De praefatione et Apparatu tomo 3.
Salutem plurimam.

[1] Vir doctissime, recepimus priorem partem Apparatus, cui titulus De arcani sermonis interpretatione; quae nobis utilis quaedam isagoge seu introductio esse uidetur ad Sacrarum Literarum intelligentiam, qualem Pagninus olim conscripsit. [2] Ac proinde, cum omnibus Sacrae Theologiae studiosis seruire debeat, pauci autem Bibliorum Regiorum copiam habituri sint, uidetur nobis magis in rem et utilitatem christianae rei publicae futurum, si seorsim extra opus illud regium excudatur in exiguo aliquo uolumine, quod omnibus esse usui possit. Existimamus enim opus illud regium, quod in maximam molem excrescet, libris non prorsus necessariis non esse augmentandum et grauandum.

[3 ] Caeterum in Apparatu Sacrorum Librorum, secundum Phillippi catholici regis mandatum, putamus esse collocanda tria aut 4 dictionaria: Hebraicum, cuius loco seruire poterit epitome Pagnini cum breui quadam introductione grammatica et de inuentione radicum; Graecum, quod in Bibliis antiquis Complutensibus ponitur, omnia uocabula quae in Bibliis reperiuntur continens, cum breui introductione ei praemissa ibidem; et Chaldaicum, ad commodam breuitatem contractum, una cum Syriaco, adnexa quoque Syriacam scripturam legendi ratione. [4] Quibus si accedant uariarum lectionum in Hebraeo, Chaldaeo, Graecoc, Latino et Syro ex correctissimis exemplaribus obseruationes, abunde lectori quantumuis curioso satisfactum iri confidimus.

[5] Praefationem in Biblia tuo iussu nobis missam examinauimus, et uisa fuit excedere modum praefationis, properantemque lectorem nimium remorari. Quapropter collegimus ex eadem praefatione praecipua rerum capita, ex quibus aliam quandam breuem confecimus, quam tuae dominationi corrigendam mutandamque, et tuo ex cuius uerbis confecta est et contracta nomine, si placet, cum eam melius ornaueris ultimamque manum adhibueris, edendam mittimus . [6] Videmus quidem plura posse poni, sed quandoquidem intelligimus te praeter hanc adhuc alteram meditari, cogitauimus te in illam alia dicenda reseruasse, ut sunt ea quae faciunt ad usum huius operis, ad utilitatem linguae primaeuae seu originalis, quam fontem appellamus, cum uersiones omnes non sint nisi riuuli. Multiplex autem fontis primi a riuulo utilitas ad pauca aliquot capita, quae tibi obiter delineata mittimus, reduci posse uidetur. [7] Non dubitamus quin plura habeas ex quibus demonstrari possit quanti referat iuxta riuulos ipsum fontem collocatum esse, quod [f. 118v] in toto hoc opere obseruatur; atque adeo etiam ad puriorem et uberiorem diuinorum sensuum aquam hauriendam, ubi plures riuuli ab eodem fonte emanant, plures etiam iuxta fontem sunt collocati, si forte limpidior aqua per unius interpretis uenam fluxerit quam per alterius. [8] Sed haec tuae prudentiae committimus, obnixe rogantes ut communibus auxiliis optimum uirum Plantinum, quam breuissimo fieri poterit tempore, ab istius operis grauamine leuemus, quo non dubitamus propter infinitos omnino sumptus eum maxime premi et fere deprimi, nisi per Regiae Maiestatis aut illustrissimi ducis liberalitatem et fauorem ei subueniatur. Sed haec tu melius coram cernis quam nos.

[9] His uale, uir humanissime, et nos, ut soles, amare perge. Louanii, die 22 Iulii anno 1570. Tibi deditissimi,
Augustinus Hunnaeus,
Cornelius Reyneri Goudanus.
en_GBEnglish (UK)