1570 02 15

Juan Harlemio (Lovaina) a Benito Arias Montano (Amberes)

15 de febrero de 1570

METADATOS

Identificador: 1570 02 15

Íncipit: Cum paraphrasin Ecclesiastes cum exemplari Veneto conferrem…

Manuscritos:

    (O) KBS, Ms. A 902, f. 14r.

Impresos:

    (E1) Macías, La Biblia Políglota de Amberes, pp. 173-175; (E2) Domínguez, Correspondencia, I, 352-361.

Edición crítica, traducción y notas: Baldomero Macías Rosendo

Codificación y edición digital: Antonio Dávila Pérez

RESUMEN

Harlemio se ha dado cuenta de que el ejemplar manuscrito en el que se ha basado la edición de la paráfrasis caldea del Eclesiastés contiene omisiones. Ofrece su ayuda para la edición de este texto. En la Universidad de Lovaina están trabajando, incluso con la ayuda de Guy Lefevre, en la corrección del Nuevo Testamento.

COMENTARIO

El tercer volumen de la Políglota, donde se incluyó el Eclesiastés, se acabó de imprimir el 8 de julio de 1570. El texto arameo del Eclesiastés no había sido incluido en la Políglota Complutense. Pero, como ya hemos señalado, este trabajo, que formó parte del proyecto original de Cisneros, aunque no se entregó a la imprenta, quedó guardado en la biblioteca de Alcalá de Henares junto con su traducción latina, y fue utilizado por BAM como base para su propia traducción. El criterio seguido en la Biblia Regia para la fijación del texto arameo fue el mismo de los conversos de Alcalá: depurarlo de las adiciones introducidas respecto al texto masorético. Estas adiciones fueron recogidas por Francisco Rafelengio en el volumen octavo bajo el título Variae lectiones et annotatiunculae, quibus thargum, id est, Chaldaica paraphrasis infinitis in locis illustratur et emendatur. Muy diferente, en cambio, había sido el criterio utilizado por las ediciones venecianas de Daniel Bomberghen, cuyos textos compara Harlemio con el manuscrito complutense, al editar el texto arameo en toda su integridad.

Respecto al Nuevo Testamento, que ocupa el quinto volumen completo, los trabajos de impresión comenzaron en julio de 1570. Los censores y correctores tuvieron que trabajar a un ritmo forzado para no detener el trabajo de las planchas. Guy Le Fèvre incluso tuvo que dejar Amberes a requerimiento de los censores y marchar a Lovaina para ayudar en la corrección del Nuevo Testamento.

FACSÍMILES

TEXTO Y APARATO CRÍTICO (CON VISUALIZACIÓN DE MARCADO XML-TEI) La correspondencia de Benito Arias Montano: edición crítica digital — Juan Harlemio (Lovaina) a Benito Arias Montano (Amberes) – 15 de febrero de 1570


[Sobrescrito:]
Eximiae eruditionis uiro domino Benedicto Ariae Montano, theologo profundissimo, Philippi Catholici Regis legato.
[Anotado por BAM, en el margen, con escritura transversal:]
Harlemii de paraphrasi Ecclesiastes 15 februarii.
Domino Benedicto Ariae Montano Iohannes Wilhelmi Haerlemius salutem plurimam in Domino precatur.

[1] Cum Paraphrasin Ecclesiastes cum exemplari Veneto conferrem, uidi in singulis pene uersibus consulto quaedam fuisse omissa in1 exemplari illo Complutensi, quo in uertendo usi estis. [2] Alia quaedam, quae uidebantur mihi eodem iure quo illa ex textu ad annotationes in fine ponendas2 reiici posse, notaui, nonnunquam fortassis nimis temere; sed nolo ut in hac re meo iudicio multum tribuas, quod uideo quam sit exiguum. [3] Attamen,3 quantumcumque illud, quicquid esse est quod opella nostra possumus, id omne, secundum hoc aetatis nostrae institutum, rei publicae Christianae ad Dei gloriam debemus et iam per professionem addiximus. Quare impera, si quid a nobis fieri uelis.

[4] Vt nulla domino Plantino in Nouo Testamento pariatur mora, toti nunc illi operi postpositis aliis omnibus incumbimus, et ex uoluntate dominorum magistrorum nostrorum4 censorum magistrum5 Guidonem huc Louanium uoco. [5] Salutant dominationem tuam magistri nostri Hunnaeus, Goudanus et collegii nostri Rector.

Louanio, ex aedibus Societatis Iesu, die 15 februarii anno 1570.

in] O, E2; ibi (E1)
ponendas] O, E2; poniendas (E1)
Attamen] O, E2; Alterum (E1)
dominorum magistrorum nostrorum] O, E2; dominum (E1)
magistrum] O, E2; monsieur (E1)
TRADUCCIÓN AL ESPAÑOL
Y NOTAS
La correspondencia de Benito Arias Montano: edición crítica digital — Juan Harlemio (Lovaina) a Benito Arias Montano (Amberes) – 15 de febrero de 1570


[Sobrescrito:]
Al señor Benito Arias Montano, de insigne erudición, teólogo muy versado y legado del Rey Católico D. Felipe.
[Anotado por BAM, en el margen, con escritura transversal:]
De Harlemio1 acerca de la paráfrasis del Eclesiastés, a 15 de febrero.
Juan Willems Harlemio le pide a Dios por la salud del señor Benito Arias Montano.

[1] Al comparar la paráfrasis del Eclesiatés con la edición de Venecia,2 me di cuenta de que en casi todos los versículos se había suprimido deliberadamente algo en aquel ejemplar de Alcalá en el que se han basado vuestras mercedes para su traducción. [2] Por mi parte, he señalado algunos otros pasajes, a veces quizá con demasiado atrevimiento, que a mi juicio podrían desplazarse con el mismo derecho a las notas del final; pero no quiero que en esto se deje guiar vuestra merced por mi opinión, la cual me doy cuenta de lo poco que vale. [3] Pero entretanto, cualquiera que sea el valor de lo que podemos aportar con nuestra colaboración, esto se lo debemos todo, conforme a la máxima de nuestro tiempo, a la cristiandad para gloria de Dios, a quien se lo consagramos al hacer nuestros votos. Por lo tanto, si quiere vuestra merced que ayudemos en algo, no tiene más que pedirlo.

[4] Respecto al Nuevo Testamento, para que el señor Plantino no tenga que demorarlo, nos hemos volcado todos en este trabajo y hemos pospuesto todos los demás. E incluso le he pedido al maestro Guy3 que se traslade aquí a Lovaina, conforme al deseo de los censores. [5] Envían sus saludos a Su Señoría nuestros maestros Huneo,4 Goudano5 y el Rector de nuestro colegio.

Desde Lovaina, desde la sede de la Compañía de Jesús, a día 15 de febrero del año 1570.

Nota: 1 Juan Willems o Wilhelmi, de Haarlem (1538), de donde Harlemio. Después de sus estudios en el Trilingüe fue nombrado profesor de hebreo en 1568. Además de las tres lenguas, también conoció el caldeo, siríaco y árabe, lo que le convertía en un elemento importantísimo en la empresa de la Biblia Políglota, en la que también estaban embarcados sus colegas lovanienses Agustín Huneo y Cornelio Goudano. Ingresó en la Compañía de Jesús en 1566 y continuó sus estudios de Teología, alcanzando la licenciatura en 1571. En 1574, como rector de Teología de Lovaina, prosigue sus estudios y en 1577, a causa de la dificultad de las comunicaciones entre norte y sur, se queda en su primer cargo de vice-provincial para la parte norte del país. Durante esta época se recrudecen las dificultades suscitadas con los jesuitas de Amberes por el partido calvinista, que dominaba la ciudad. Finalmente los jesuitas fueron expulsados y relegados en Malinas. Harlemio consigue, no obstante, su evacuación en Lovaina, recibiendo la felicitación del rey y del general de la compañía, Everard Mercurian. Huneo le legó a su muerte varios manuscritos, aunque Harlemio solo le sobrevivió tres semanas, pues murió en Lovaina el 1 de octubre de 1578 de la misma epidemia de disentería y tifus que afectó a su colega. Plantino publicó su Index Biblicus (cf. PP, III, 1080-1081, nos 1288-1289). Cf. BNB, XXVII (1938), col. 338; BIB, IV, 1564.
Nota: 2 Se refiere a una de las ediciones venecianas de Daniel Bomberg, tituladas Biblia Hebraica cum Masora et Targum (Venecia, 1518); y Biblia Hebraica rabbinica cum utraque Masora, Targum, studio R. Jacob F. Haiim (Venecia, 1526).
Nota: 3 Sobre Guy Le Fèvre de la Boderie véase nota biográfica en 1569 11 16.
Nota: 4 Agustín Huneo (Hunnaeus, Huens, Hoens) (Malinas, 1521-Lovaina, 7 de septiembre de 1578) estudia Filosofía y Teología en Lovaina. En 1540 se licencia en Filosofía y comienza a forjarse un enorme prestigio como profesor, publicando varios tratados para uso de los estudiantes como la Dialectica seu generalia logices praecepta omnia y Logices fundamentum seu prodidagmata de dialectis uocum affectionibus et proprietatibus. En agosto de 1557 accedió a la presidencia del Colegio de Santa Ana. En 1558 obtuvo el doctorado de Teología. Durante varios años fue censor real y pontifical de libros, y entre 1572 y 1577 presidió el Gran Colegio de Teólogos. En 1570 Plantino le imprime su tratado De sacramentis Ecclesiae Christi axiomata, construido sobre la doctrina de Santo Tomás, y publicó por separado su Cathecismus catholicus. Cf. P. F. X. De Ram, Iohannis Molani historiae Lovaniensium (Bruselas, 1891), pp. 520, 639; BNB, IX, cols. 711-719; HTL, III, 214-216; y BIB, II, 704. En los trabajos de edición de la Políglota de Amberes, colaboró especialmente, junto con su colega Goudano, en la corrección y cotejo de una versión latina de los textos hebreos y de la paráfrasis caldaica que fue añadida entre líneas en el séptimo volumen.
Nota: 5 Cornelio Reyniers (Reyneri) nacido en 1525 en Gouda, de donde Goudanus, fue el primero de su promoción de Artes en 1549. En Lovaina estudio las tres lenguas, Teología y Filosofía. Profesor de Filosofía en esa Universidad, ocupó el cargo de rector del Groot Begijnhof el 10 de mayo de 1564. En 1568 es nombrado canónigo y alcanza el doctorado en Teología. El 13 de febrero de 1569 sucedió a Judocus Ravensteyn (Tiletano) en su plaza de catedrático y en su prebenda. En abril de 1572 pasa a la ciudad de Arras, donde trabaja hasta su muerte el 16 de diciembre de 1609. Cf. HTL, IV, 156; BIB, III, 1185.
TEXTO (SIN VISUALIZACIÓN DE MARCADO
XML-TEI)
La correspondencia de Benito Arias Montano: edición crítica digital — Juan Harlemio (Lovaina) a Benito Arias Montano (Amberes) – 15 de febrero de 1570


[Sobrescrito:]
Eximiae eruditionis uiro domino Benedicto Ariae Montano, theologo profundissimo, Philippi Catholici Regis legato.
[Anotado por BAM, en el margen, con escritura transversal:]
Harlemii de paraphrasi Ecclesiastes 15 februarii.
Domino Benedicto Ariae Montano Iohannes Wilhelmi Haerlemius salutem plurimam in Domino precatur.

[1] Cum Paraphrasin Ecclesiastes cum exemplari Veneto conferrem, uidi in singulis pene uersibus consulto quaedam fuisse omissa in exemplari illo Complutensi, quo in uertendo usi estis. [2] Alia quaedam, quae uidebantur mihi eodem iure quo illa ex textu ad annotationes in fine ponendas reiici posse, notaui, nonnunquam fortassis nimis temere; sed nolo ut in hac re meo iudicio multum tribuas, quod uideo quam sit exiguum. [3] Attamen, quantumcumque illud, quicquid est quod opella nostra possumus, id omne, secundum hoc aetatis nostrae institutum, rei publicae Christianae ad Dei gloriam debemus et iam per professionem addiximus. Quare impera, si quid a nobis fieri uelis.

[4] Vt nulla domino Plantino in Nouo Testamento pariatur mora, toti nunc illi operi postpositis aliis omnibus incumbimus, et ex uoluntate dominorum magistrorum nostrorum censorum magistrum Guidonem huc Louanium uoco. [5] Salutant dominationem tuam magistri nostri Hunnaeus, Goudanus et collegii nostri Rector.

Louanio, ex aedibus Societatis Iesu, die 15 februarii anno 1570.

es_ESEspañol